Transactionele Analyse (TA) is een psychologische theorie over persoonlijkheid, communicatie en verandering, ontwikkeld door Eric Berne in de jaren 50. In coaching wordt TA veelvuldig toegepast als krachtig model om gedragspatronen te begrijpen, bewustzijn te vergroten en duurzame gedragsverandering te stimuleren. Het geeft coaches én coachees inzicht in hoe communicatie verloopt, waar patronen ontstaan en hoe deze doorbroken kunnen worden.
De kern van TA bestaat uit drie ego-toestanden die ieder mens in zich draagt:
Ouder – geïnternaliseerde regels, normen en overtuigingen van opvoeders en autoriteiten.
Volwassene – het rationele, objectieve deel dat gebaseerd is op het hier-en-nu.
Kind – gevoelens, behoeften en gedragingen uit de kindertijd.
Iedereen schakelt voortdurend tussen deze ego-toestanden. In coaching helpt TA om te analyseren vanuit welke toestand iemand communiceert, reageert of beslissingen neemt. Een coach die deze toestanden herkent, kan coachees helpen bewust te kiezen voor meer effectieve, volwassen communicatie.
Een ‘transactie’ is een uitwisseling tussen twee mensen, bijvoorbeeld in een gesprek. TA onderscheidt:
Complementaire transacties: beide personen reageren zoals verwacht (bijvoorbeeld Volwassene ↔ Volwassene).
Kruis-transacties: de reactie komt uit een andere ego-toestand dan verwacht, wat vaak leidt tot miscommunicatie.
Verborgen transacties: er zit een onderliggende boodschap achter de woorden (bijvoorbeeld een ogenschijnlijk Volwassen boodschap met een Kind-ondertoon).
In coaching worden deze transacties geanalyseerd om inzicht te krijgen in communicatieproblemen op het werk, in relaties of met zichzelf. Door bewustwording kan een coachee leren om vanuit de Volwassene-toestand te communiceren: helder, effectief en in verbinding.
Een krachtig hulpmiddel binnen TA is de dramadriehoek van Stephen Karpman. Deze beschrijft drie ineffectieve rollen die mensen vaak (onbewust) aannemen in stressvolle situaties:
Redder – neemt verantwoordelijkheid voor anderen, ten koste van zichzelf.
Slachtoffer – voelt zich machteloos en klaagt zonder regie te nemen.
Aanklager – bekritiseert anderen of zichzelf, met weinig empathie.
Binnen coaching helpt het herkennen van deze rollen om destructieve interactiepatronen te doorbreken. De coach kan de coachee begeleiden naar de ‘winnende driehoek’, waarin men leert handelen als:
Helper in plaats van redder: biedt steun zonder over te nemen.
Zelfbewuste in plaats van slachtoffer: neemt verantwoordelijkheid voor eigen keuzes.
Assertieve in plaats van aanklager: geeft duidelijke grenzen aan zonder te veroordelen.
TA gaat er ook van uit dat mensen een ‘levensscript’ ontwikkelen: een onbewust plan over wie ze zijn en hoe het leven voor hen zal verlopen. Dit script ontstaat in de kindertijd op basis van ervaringen, overtuigingen en conclusies. Sommige scripts kunnen belemmerend zijn, zoals “Ik moet altijd alles perfect doen” of “Ik ben niet goed genoeg”.
Via coaching kan een coachee dit script herkennen en herschrijven. Door het script in kaart te brengen (bijvoorbeeld via scriptvragen of visualisaties), krijgt de coachee zicht op diepgewortelde overtuigingen en keuzes. Vervolgens kan men besluiten om het script niet langer onbewust te volgen, maar bewust te herschrijven naar een vrijer, authentieker levensverhaal.
Een bijbehorend concept is de levenspositie: hoe iemand zichzelf en anderen onbewust waardeert. De vier basisposities zijn:
Ik ben oké – Jij bent oké (gezonde, volwassen positie)
Ik ben niet oké – Jij bent oké (gevoelens van minderwaardigheid)
Ik ben oké – Jij bent niet oké (neerbuigendheid, superioriteit)
Ik ben niet oké – Jij bent niet oké (wanhoop, uitzichtloosheid)
De coach helpt de coachee om (terug) te bewegen naar de ‘ik ben oké – jij bent oké’-positie, die leidt tot gezonde relaties, zelfvertrouwen en evenwicht.
TA is praktisch, helder en toepasbaar, wat het bij uitstek geschikt maakt voor coaching. Of het nu gaat om leiderschapsontwikkeling, assertiviteit, teamdynamiek of persoonlijke groei, TA biedt taal en tools om patronen te ontrafelen én te veranderen. Het helpt de coachee om regie te nemen over zijn of haar gedrag, communicatie en keuzes.
Een coach die werkt met TA combineert empathie met structuur. Door vragen te stellen vanuit de Volwassene, spiegels voor te houden en ego-toestanden te benoemen, ontstaat er inzicht. Hierdoor worden onbewuste patronen zichtbaar en kan de coachee bewust kiezen voor nieuwe gedragingen die beter passen bij wie hij of zij wil zijn.
Transactionele Analyse biedt in coaching een krachtig model voor inzicht, bewustwording en verandering. Door te werken met ego-toestanden, transacties, scripts en levensposities leren coachees niet alleen effectiever communiceren, maar ook vrijer leven. TA is daarmee niet alleen een analytisch instrument, maar ook een uitnodiging tot persoonlijke groei – precies waar coaching over gaat.